Esther van Fenema: ‘Laten we een stukje van onze individualiteit inleveren’
We zijn vrijer dan ooit. Vrij om eigen keuzes te maken. Vrij om te zijn wie we zelf willen zijn. Ongebonden, maar daarmee ook alleen, zegt psychiater Esther van Fenema. Als verlaten individuen knaagt een gevoel van leegte aan ons. Wat nu? Hoe kunnen we aan die leegte voorbij? Samen met predikant Joost Röselaers ging ze op zoek. Hoe kunnen we bouwen aan een nieuw verhaal dat ons verbindt?
Wat zie jij als je als psychiater naar de samenleving kijkt?
In mijn werk kijk ik door een diagnostische bril naar mensen. Dat heb ik van nature en zo kijk ik ook naar de samenleving. Dan vraag ik me af of ik nog wel een samenleving zie. Wat ik zie is eerder een grote verzameling van losgezongen individuen die het allemaal voor zichzelf moeten regelen. De vraag is of dat past bij onze handleiding als mens. Ik zie de gevolgen in mijn spreekkamer en dat maakt me bezorgd.
Hoe is dat individu zo alleen komen te staan?
De individualisering die we sinds de jaren ’60 en ’70 hebben gezien is een reactie op het teveel aan groep dat we eerst hadden. Daar zaten allerlei problemen aan van dwingende ideologieën, een keurslijf en machtsmisbruik. Daar moeten we niet naar terug willen. Nostalgie is je reinste flauwekul. We moeten ons verhouden tot het hier en nu met alle uitdagingen die er zijn.
Ik denk alleen dat we zijn doorgeschoten in die individualisering. Het individu dat op zichzelf staat en streeft naar zoveel mogelijk autonomie werkt niet. Zo worden we wel opgevoed. Het draait om mij. We moeten allemaal rendabel, succesvol en geweldig zijn, zoals Doortje Smithuijsen zo mooi zegt. Dat is onze tijdsgeest. Het is heel vanzelfsprekend geworden, maar het past niet bij onze soort. We hebben altijd in groepen geopereerd. Die sociale structuren zijn wezenlijk voor ons. Zo verlaten worden we overvallen door de leegte.
Jouw boek ‘Het verlaten individu’ gaat over die leegte die onze tijdsgeest kenmerkt. Het is een donker verhaal. De termen ‘gitzwart’ en ‘donderpreek’ kwamen langs. Waarom wilde je zoiets donkers maken?
In een tijd waarin alles geweldig en fantastisch moet zijn is het natuurlijk niet heel populair om de zwarte kant te belichten. Maar het belichten geeft er iets van grip op. Het is niet voor niks dat ik het vak van psychiater heb gekozen. De donkere kant trekt mij aan. Een diagnose is vaak geen goed nieuws. Maar wel nodig om verder te komen.
Toen ik ‘Het verlaten individu’ had gepresenteerd kwam direct de vraag: ‘maar wat is dan de oplossing?’. Dat vind ik een vorm van consumentisme. We hebben direct recht op de oplossing. Daar werd ik recalcitrant van. Laten we eerst eens stilstaan bij het probleem.
Uiteindelijk ben je toch gaan zoeken naar oplossingen. Een jaar later kwam ‘De leegte voorbij’.
Ja, ik werd ook weer niet zo recalcitrant dat ik niet een jaar later een aanzet wilde publiceren naar hopelijk de oplossing. Een jaar naar de diagnose kijken vind ik prima. Het eerste exemplaar van ‘Het verlaten individu’ gaf ik aan predikant Joost Röselaers en daar ontstond het idee om samen verder te zoeken. Dat werd het boek ‘De leegte voorbij’, waarin we in gesprek met zeventien hele verschillende denkers op zoek zijn gegaan naar verhaal dat ons verbindt. Dat waren mensen als Dirk de Wachter, Renske Leijten, Jan Terlouw en zelfs Klaus Schwab, de grote man van het World Economic Forum. Wij hebben ons gelaafd aan hun inzichten en de ideeën gebundeld in dit vervolgboek.
Wat hebben jullie gevonden?
Uit alle gesprekken hebben we wat gemene delers kunnen destilleren. Dat zijn vier t’s. De eerste is die van traditie. We hebben tradities nodig, of dat nu religieus is, de verlichting of het humanisme. Tradities geven houvast in moeilijke tijden en rituelen om daarmee om te gaan.
Als tweede hebben we tempels nodig. We hebben behoefte aan fysieke ontmoetingsplaatsen om elkaar weer in de ogen te kunnen kijken en elkaar aan te kunnen raken. Plekken waar je elkaar echt ontmoet. Renske Leijten vertelde hoe cruciaal dat was voor de toeslagenaffaire. Zij keek mensen in de ogen en wist: die mensen liegen niet.
Daarna komt transcendentie. Zoals mijn collega Damiaan Denys zo mooi zegt: ‘Kunnen wij nog buigen voor dat wat ons overstijgt?’ We hebben een gemeenschappelijk punt boven ons nodig dat ons verbindt. Iets wat structureert en je misschien wel je rol of je positie weer een beetje laat voelen.
De vierde ‘t’ is die van toekomstperspectief. We hebben een toekomstideaal nodig wat verbindend is in het hier en nu. Dat geeft hoop en handelingsperspectief tegenover de angst en het gevoel van machteloosheid.
Waar zie je al iets moois ontstaan in deze richtingen?
Bij Extinction Rebellion gebeurt iets bijzonders. Daar hadden we het uitgebreid over met Doortje Smithuijsen. Ongeacht wat je er inhoudelijk van vindt, is daar deel van uitmaken, zoals Doortje zegt een manier om onszelf te bevrijden uit die individuele lockdown in je eentje achter die laptop. Om eindelijk weer schouder aan schouder op te staan voor iets dat ons overstijgt en we belangrijk vinden. Om onderdeel te zijn van iets groters waar jij een rol in mag spelen. Ik zag een soort marxistische opstand in haar ogen. Wat een vreugde en een fantastisch gevoel is dat. Ik zie dat ook breder bij de enorme demonstratiebereidheid onder jongeren. Gaat dat echt over die inhoudelijke topics waar men voor demonstreert of is het óók heel fijn om met elkaar de straat op te gaan en ergens voor te staan?
Hoe kunnen we zelf aan de slag?
De individualisering waar we het eerder over hadden brengt ook mogelijkheden met zich mee. Op ons eigen niveau kunnen we allemaal de verantwoordelijkheid nemen om het juiste te doen. We hoeven niet per se te streven naar zoveel mogelijk autonomie. We zullen iets van die individualiteit moeten inleveren om de verbinding aan te kunnen gaan. Dat is haast een beetje een natuurkundige blik erop. En dan hoop je dat er iets viraals ontstaat waardoor een beweging op gang komt die veel groter is dan het individu. Iets op alle niveaus van de samenleving. Dat geeft handelingsperspectief tegenover de machteloosheid die je kunt ervaren. Soms voelt het alsof het geen zin heeft. Alsof je niets kunt veranderen. Dat kun je wel! Daar ben ik echt hoopvol over. Je kunt iets veranderen in je eigen sfeer. Ik denk dat dat mooi nieuws is!
Bram Kalkman
In de wereld van zingeving en mentale gezondheid speurt Bram naar alternatieven. Alternatieve blikken. Alternatieve keuzes. Alternatieve manieren van leven. In zijn verhalen, zijn boek Onzeker Weten én in zijn dagelijks werk als fietskoerier.
Tweewekelijks een inspirerende overdenking in je mailbox?
Met bijpassende reflectievragen om zelf mee aan de slag te kunnen. Meld je hieronder aan. ⬇️
