Waarom we niet zonder rituelen kunnen

Rituelen zijn in alle culturen en in alle tijden voor mensen belangrijk geweest, vooral op overgangsmomenten van het leven. Denk bijvoorbeeld aan: volwassenwording, huwelijk, toetreden tot de gemeenschap, afscheid van overledenen of de overgang naar een nieuw seizoen. We noemen dat soort rituelen ‘rites de passage’, overgangsrituelen. Ze geven houvast en richting aan transitiemomenten, momenten waarin meer samenkomt dan woorden kunnen bevatten.

Waarom we niet zonder kunnen

Veel oude rituelen ontstonden in de bedding van religies. Toen steeds meer mensen in de moderne tijd geloof en religie vaarwel zeiden, gingen veel rituelen ook overboord. Ze werden vooral geassocieerd met traditie, ouderwetse praktijken en met dwang. Inmiddels groeit het besef dat deze conclusie te snel getrokken was. De Vlaamse filosoof Herman de Dijn schreef het boek Rituelen: Waarom we niet zonder kunnen. In een interview stelt De Dijn dat we rituelen nodig hebben als zuurstof. Waarom? “Dat heeft ermee te maken dat wij mensen zijn. Mensen zijn wezens die niet alleen kennis opdoen, of de zaken manipuleren, maar ook fundamenteel gericht zijn op zin en waarde. Dat betekent dat we rituelen onvermijdelijk tot onderdeel maken van het menselijk leven.” Volgens De Dijn “hebben wij mensen geen natuurlijke of rationele manieren om met de grote momenten in ons leven om te gaan.” Dat merk je op die momenten dat je voelt: er móet iets gebeuren, maar je weet niet wat. “We weten dat alleen dankzij rituelen, symbolen en ceremoniën die we van generatie op generatie doorgeven.”

De kracht van rituelen

Herman de Dijn is uiteindelijk nogal behoudend in zijn benadering van nieuwe rituelen. Dat ligt anders voor Joanna Wojtkowiak. Zij werkt als universitair docent psychologische en levensbeschouwelijke aspecten van existentiële begeleiding aan de Celebrantenopleiding van de Universiteit voor Humanistiek en doet al 13 jaar onderzoek naar rituelen. Zij beseft dat het zingevingskader van traditionele religies voor veel mensen is weggevallen, maar dat de behoefte zulke kaders weer volop terug is. Dat heeft ze in de afgelopen 13 jaar duidelijk zien veranderen. ‘In de seculiere maatschappij staan de ratio en het individu centraal, maar het gevolg daarvan is dat er dus geen kaders meer zijn en je alles zelf moet doen. Het ontbreekt ons aan collectieve rituelen, bijvoorbeeld bij rampen. Dus moeten we nieuwe vormen ontwerpen. Die moeten niet knellend zijn en veel ruimte laten voor de vrije keus van mensen. Betekenissen moeten niet worden voorgekauwd, maar een balans laten zien tussen zoeken en commitment. Er moet een duidelijke vorm zijn, maar die moet ook dynamisch zijn.’
Wat is volgens haar de kracht van rituelen? ‘Rituelen zijn een vorm van symbolisch handelen die helpen bij zingeving. Zeker rondom verlies is dat heel belangrijk, denk aan de grote rampen zoals de MH-17. Maar ook bij de overgangsmomenten in onze persoonlijke levensloop: bij geboorte, huwelijk, dood. Een ritueel neemt letterlijk ruimte in, in tijd en in onze leefwereld. En het bijzondere is, dat die uiterlijke ruimte help om innerlijke ruimte te scheppen. Als dat lukt, gebeurt er iets heel moois!’

In het blad Happinez wordt veel aandacht gegeven aan de kracht van rituelen. Joanna Blok schrijft in een artikel: ‘Rituelen geven houvast en stabiliteit in een snel veranderende maatschappij die onze flexibiliteit tot het uiterste test. Precies daarom is het zo waardevol, troostend en veilig om deze rituelen in leven te houden. Kleine, dagelijkse rituelen. Maar ook seizoensrituelen (bijvoorbeeld het maken van een herfsttafel) of rituelen rondom grote levensmijlpalen, zoals bruiloften en begrafenissen. Die handelingen zorgen niet alleen voor een tijdsanker, maar geven ons ook houvast op momenten dat we uit vreugde of verdriet iets willen doen, maar eigenlijk niet zo goed weten wat.’’

Het verhaal van Bärbel Weiligmann

Bärbel (53), afkomstig uit Duitsland, wonend in Amsterdam-Oost, werkt voor een NGO die werkt aan gezond voedsel in Azië en Afrika. Ze volgde een opleiding tot ritueel begeleider, waar ze in de toekomst werk van wil maken. Ik vroeg haar naar haar verhaal.

‘Rituelen zijn altijd deel van mijn leven geweest’, vertelt ze. ‘Ik heb ze altijd gedaan, heb altijd gevoel voor rituelen gehad. Op een bepaald moment kwam het idee bij me op dat ik er iets meer mee wilde. Toen ben ik de opleiding tot ritueelbegeleider gaan doen. Ik hoop er iets mee te kunnen betekenen voor anderen.

Ik zie vaak dat mensen op scharniermomenten de transitie niet goed kunnen maken. Bijvoorbeeld bij ontslag of overlijden. Dan is er wel een innerlijk voelen, maar geen vorm om het te uiten. Inmiddels heb ik een aantal keer meegemaakt hoe diep de impact van een ritueel dan kan zijn. Ik herinner me het afscheid van een leidinggevende van me, waar wij de pijn gezamenlijk met het team konden verzachten.

Ik heb ook vaak ervaren hoe goed een ritueel werkt aan het begin van een bespreking. Als je de meeting begint met een eenvoudig ritueel, waarmee mensen kunnen stilstaan bij hoe ze zich voelen, dan krijg je een veel dieper gesprek. Het gaat erom dat je ruimte maakt om dingen te voelen, om contact te maken met je ziel, met wat je diep raakt.

Ik geloof in de kracht van symbolen. In feite kan ieder voorwerp een symbool worden. Aan de betekenis die het voorwerp van zichzelf heeft kan dan een nieuwe betekenis worden toegevoegd. Het is belangrijk om dat symbool dan mee naar huis te nemen, als een instrument van herinnering.’

Bärbel heeft een katholieke opvoeding gehad en kreeg dus veel rituelen mee. ‘Veel van die rituelen ervaar ik nu als te instrumenteel, te vast van patroon. Ze helpen me niet meer om verdieping te maken naar mijn eigen ziel, ze raken me niet echt. Ik weet dat ze bedoeld waren als voertuigen voor mystieke ervaring, maar voor mij werken ze vaak niet zo goed meer. Terwijl ik mystiek heel belangrijk vind! Mystiek is voor mij: je deel voelen van het grote geheel, met liefde naar de wereld kunnen kijken, verbonden zijn met waar geen woorden voor zijn, het mysterie. Daarom zoek ik nu verder, naar nieuwe rituelen die ruimte maken voor dat mysterie. Ondertussen doe ik nog wel dingen als pelgrimages en retraites die ik dan op mijn manier invul.’

‘Als ik terugkijk op mijn leven zie ik eigenlijk vier fases, vier niveaus van leven. In de eerste was ik bezig met mijn lichaam en alles wat daarbij hoort. In de tweede fase was ik bezig met mijn hoofd: studie, PhD, ontwikkeling van mijn loopbaan. De derde fase was emotioneel, waarin ik genezing van wonden en teleurstellingen zocht. De vierde fase is spiritueel waarin ik rust en betekenis vind. Op dat niveau zijn rituelen steeds belangrijker voor me.’

Wat kun jij doen?

Geloof jij ook dat je niet zonder rituelen kunt? Hier een paar tips wat je kunt doen.

1. Onderzoek welke rituelen jij op dit moment gebruikt in je leven.
Wat doe je op grote en kleine overgangsmomenten? Aan het begin of het einde van de dag, bijvoorbeeld. Op schakelmomenten tijdens de dag. Ben je even stil, sta je stil bij je gevoel, open je jezelf voor iets of iemand groters, bid je, dank je? Wat past bij jou? En aan wat of wie verbind je je eigenlijk met je ritueel? Zijn het je eigen rituelen of voeg je in gegeven rituelen, vanuit een gemeenschap, een traditie of een religie?

2. Wat mis je op dit moment?
Herinner je je een moment waarop je voelde: er moet iets, maar ik weet niet wat? Wat miste je: woorden, een vorm, een ritueel? Heb je misschien rituelen losgelaten of overboord gegooid die je bij nader inzien toch niet kon missen? Welke belemmeringen zie je om een ritueel te beoefenen: te druk, te rationeel, te moe?

3. Doe een cursus rituelen
Rituelen vragen om oefening, ze gaan niet vanzelf. Bärbel Weiligmann ontwikkelde een cursus over rituelen voor Holy Hub. In drie avonden kun je kennismaken met werkende inzichten over rituelen voor vandaag en krijg je ruim gelegenheid om te oefenen in rituelen die bij jou passen.